Ως «σύνδρομο γονικής αποξένωσης» ονομάζεται το φαινόμενο κατά το οποίο ο ένας γονέας προσπαθεί να «συμμαχήσει» με το παιδί και να το αποξενώσει μέσω της ψυχολογικής χειραγώγησης από τον άλλο γονέα (Jaffe, Thakkar & Piron 2017). Η ψυχολογική χειραγώγηση περιλαμβάνει ύβρεις, ασύστολη δυσφήμηση και δημιουργία ψευδών αναμνήσεων εκ μέρους του αποξενωτή γονέα. Ως αποτέλεσμα το παιδί ουσιαστικά «εκπαιδεύεται» στο να απεχθάνεται τον «γονέα-στόχο». Δημιουργείται έτσι, το σύνδρομο γονικής αποξένωσης (Parental Alientation Syndrome, PAS, ως όρος διατυπώθηκε το 1985 από τον παιδοψυχίατρο Richard Gardner), το οποίο επικεντρώνεται στη συμπεριφορά του παιδιού. Περίγράφεται δε, ως διαταραχή η οποία προκύπτει από την επίδραση του αποξενωτή γονέα και εκδηλώνεται μέσα από ένα σύνολο συμπεριφορών που εμφανίζονται στο παιδί. Ενδεικτικά ως εκδηλώσεις του συνδρόμου, το παιδί: α) Συμμετέχει σε μία «εκστρατεία δυσφήμησης» όπου συστηματικά και αδικαιολόγητα προσβάλλει κι επιτίθεται στον έτερο γονέα, β) εμφανίζει απώλεια αμφιθυμίας, γ) διατηρεί μόνο αρνητικά συναισθήματα για τον γονέα-στόχο και ακολουθεί μία λογική «άσπρο-μαύρο» (ήτοι ως ο «απόλυτα καλός γονέας» και ο «κακός γονέας»), δ) φαίνεται να «παπαγαλίζει» και να αναπαράγει τις απόψεις του αποξενωτή γονέα, ε) προχωράει σε επιπόλαιους ορθολογισμούς προκειμένου να δικαιολογήσει την εχθρότητα στον αποξενωμένο γονέα, στ) εμφανίζεται ως «ελεύθερος στοχαστής», δηλαδή ότι η στάση προς τον αποξενωμένο γονέα είναι αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης, ζ) παρουσιάζει απουσία ενοχής για τη στάση του προς τον γονέα- στόχο, ενεργεί με αυξανόμενη εχθρότητα έναντι στον στοχοποιημένο γονέα, αρνούμενο τελικά οποιαδήποτε επαφή, άρνηση που επεκτείνεται σταδιακά και στην οικογένεια του αποξενωμένου γονέα, η) επιδεικνύει αντανακλαστική υποστήριξη προς τον αποξενωτή γονέα. Από μία μερίδα της επιστήμης έχει υποστηριχθεί ότι το «σύνδρομο γονικής αποξένωσης» αποτελεί είδος συναισθηματικής κακοποίησης προς το παιδί (Kurk Edward, 2018), αφού προοδευτικά το παιδί πείθεται ότι ο στοχοποιημένος γονέας δεν τον αγαπάει και ως αποτέλεσμα το παιδί να νιώθει υποχρεωμένο να συμπεριφέρεται με τρόπους που είναι αποδεκτοί από τον αποξενωτή γονέα για να μην υποστεί την απώλεια και της δικής του αγάπης. Παρουσιάζεται η αντιστροφή ρόλων όπου τελικά το παιδί σε ρόλο γονέα προσπαθεί να ικανοποιήσει τη συνεχή ανάγκη του αποξενωτή για αγάπη και αφοσίωση με «αντάλλαγμα» τη δική του φροντίδα και επιβίωση (Walters και Olsen, 2005). Παρά το γεγονός ότι το φαινόμενο της γονικής αποξένωσης έχει αμφισβητηθεί από μερίδα επιστημόνων της επιστήμης της ψυχολογίας, εντούτοις σταδιακά γίνεται πλέον αποδεκτή η ύπαρξή του (ανεξαρτήτως εάν θα χαρακτηριστεί από τους ειδικούς επιστήμονες ως «σύνδρομο» εν στενή εννοία, ή ως «φαινόμενο») ενδεικτικά δε, αναφέρεται η αναγνώρισή του κατά το έτος 2002 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στο πλαίσιο Διεθνούς διάσκεψης.
Σημειώνεται ότι με την από 16.6.2016 απόφαση του Α’ τμήματος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία εκδόθηκε επί της με αριθ. 74758/2011 προσφυγής στην υπόθεση Φουρκιώτης κατά Ελλάδος, αναγνωρίστηκε η ύπαρξη του φαινομένου της γονικής αποξένωσης. Σύμφωνα δε, με την ανωτέρω απόφαση, η γονική αποξένωση παραβιάζει το άρθρο 8 της ΕΣΔΑ (για την προστασία της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής) εκ του οποίου άρθρου απορρέει το δικαίωμα ενός γονέα να ληφθούν κατάλληλα μέτρα για να «επανενωθεί» με το παιδί του ενώ θεμελιώνεται η υποχρέωση των εθνικών αρχών στη λήψη τους. Πρέπει δε, να σημειωθεί ότι το ΕΔΔΑ μεταξύ άλλων υπογράμμισε τη σημασία του δικαιώματος ενός γονιού να έχει πρόσβαση στα στοιχεία φακέλου ιδίως όσον αφορά παιδοψυχιατρικές εκθέσεις και να έχει συμμετάσχει στη διαδικασία κατά την οποία οι εκθέσεις αυτές έχουν συνταχθεί (υπόθεση Κοσμοπούλου κατά Ελλάδος, της 5.2.2004), ενώ με αφορμή την ανωτέρω απόφαση του ΕΔΔΑ, εκδόθηκε και η σχετική με αριθ. 1/2021 εγκύκλιος του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου. Στο ίδιο πνεύμα, αναγνωρίζοντας ουσιαστικά την γονική αποξένωση και προς αποφυγή πρόκλησης αυτής, κινήθηκε και ο νόμος 4800/2021 (ΦΕΚ 81/Α/21.5.2021) «Μεταρρυθμίσεις αναφορικά με τις σχέσεις γονέων και τέκνων αλλά και ζητήματα οικογενειακού δικαίου και λοιπές επείγουσες διατάξεις» με έναρξη ισχύος την 16η.9.2021 (πλην των ρητώς αναφερόμενων σε αυτόν διατάξεων). Ειδικότερα αναφέρεται στα εδ. α, β και γ, του άρθρου 1532 όπως αυτό ισχύει από 16.9.2021, ως «κακή άσκηση της γονικής μέριμνας» η υπαίτια μη συμμόρφωση προς αποφάσεις και διατάξεις δικαστικών και εισαγγελικών αρχών που αφορούν το τέκνο, η διατάραξη της συναισθηματικής σχέσης του τέκνου με τον άλλον γονέα και την οικογένεια του και η με κάθε τρόπο πρόκληση διάρρηξης των σχέσεων του τέκνου με αυτούς, η υπαίτια παράβαση των όρων της συμφωνίας των γονέων ή της δικαστικής απόφασης για την επικοινωνία του τέκνου με τον γονέα με τον οποίο δεν διαμένει και η με κάθε άλλον τρόπο παρεμπόδιση της επικοινωνίας ώστε να δικαιολογείται η μερική ή ολική αφαίρεση της επιμέλειας από τον γονέα με δικαστική απόφαση (βλ. ΜΠρΡεθ 158/2021, ΤΝΠ sakkoulas-online.gr). Και με τις ανωτέρω ρυθμίσεις του νόμου 4800/2021 παραμένει η δυνατότητα ρύθμισης των ζητημάτων γονικής μέριμνας και επιμέλειας σε περίπτωση κατεπείγοντος με τη διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων (αρθρ. 731 ΚΠολΔ περί προσωρινής ρύθμισης κατάστασης), χωρίς στην περίπτωση αυτή να απαιτείται να προηγηθεί διαμεσολάβηση κατά το άρθρο 1514 παρ. 2 ΑΚ, σύμφωνα με την ειδικότερη διάταξη της παρ. 4 του ν. 4640/2019, ρύθμιση που συνάδει με τον επείγοντα χαρακτήρα της ανάγκης λήψης των ασφαλιστικών μέτρων που δεν μπορεί να εναρμονιστεί με υποχρεωτικό προηγηθέν στάδιο διαμεσολάβησης (2469/2023 Μονομελές Πρωτοδικείο Θεσσαλονίκης).
Λαμπρινή Σταμέλου, δικηγόρος