Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 1188 ΑΚ «πάνω σε ακίνητο μπορεί να συσταθεί εμπράγματο δικαίωμα προσωπικής δουλείας που να παρέχει κάποια εξουσία ή χρησιμότητα υπέρ ορισμένου προσώπου (περιορισμένες προσωπικές δουλείες). Οι δουλείες αυτές μπορούν να συνίστανται σε οτιδήποτε αποτελεί περιεχόμενο πραγματικής δουλείας». Όπως σαφώς προκύπτει από τη διάταξη αυτή, περιορισμένη προσωπική δουλεία είναι κάθε άλλη δουλεία εκτός από την επικαρπία και την οίκηση, η οποία παρέχει υπέρ κάποιου προσώπου ορισμένη εξουσία ή χρησιμότητα σε αλλότριο ακίνητο. Πρόκειται, δηλαδή, για εμπράγματο δικαίωμα σε αλλότριο ακίνητο, το οποίο υπάρχει όχι για χάρη άλλου (δεσπόζοντος) ακινήτου, αλλά για χάρη ορισμένου φυσικού ή νομικού προσώπου. Οι περιορισμένες προσωπικές δουλείες ομοιάζουν μεν με τις προσωπικές γιατί συνιστώνται υπέρ ορισμένου προσώπου, πλησιάζουν, όμως, περισσότερο προς τις πραγματικές, γιατί συνίστανται σε κάποια ειδική επωφελή χρησιμοποίηση επί αλλοτρίου ακινήτου, όπως οι πραγματικές (Μπαλή Εμπρ Δ παρ 183, Γεωργιάδη Σταθόπουλου ΑΚ υπό το άρθρο 1188 αριθ 1-4 ΕΑ 3867/2001 ΕλΔνη 42 (2001) σελ 1369, ΕΑ 14598/1988 Αρχ Νομ 1990 σελ 234, ΕλΔνη 1995 (36) σελ 670).

Μια ειδική περίπτωση μιας περιορισμένης προσωπικής δουλείας είναι και το εμπράγματο δικαίωμα οικήσεως (ΕΑ 14598/1988). Η σύσταση, εξάλλου, περιορισμένης προσωπικής δουλείας υπάγεται, κατά τη διάταξη του άρθρου 1191 ΑΚ, στους κανόνες σύστασης πραγματικών δουλειών, στον βαθμό που λαμβάνεται υπόψη η ανυπαρξία δεσπόζοντος ακινήτου τις περιορισμένες προσωπικές δουλείες και άρα το ανεφάρμοστο των όρων των διατάξεων που προϋποθέτουν ύπαρξη δεσπόζοντος ως ασυμβίβαστων προς τη φύση των περιορισμένων προσωπικών δουλειών. Έτσι η σύσταση περιορισμένης προσωπικής δουλείας μπορεί να γίνει με σύμβαση του κυρίου του ακινήτου και του δικαιούχου, που είναι ουσιώδης και υπόκειται σε μεταγραφή β) με διάταξη τελευταίας βούλησης, που, επίσης υπόκειται σε μεταγραφή (κληροδοτέα), γ) με τακτική ή έκτακτη χρησικτησία δ) με δικαστική απόφαση μόνο, όμως, σε περίπτωση δικαστικής διανομής. Περιορισμένη προσωπική δουλεία μπορεί να συσταθεί και από το νόμο, απευθείας υπέρ του δικαιούχου, όπως λ.χ. στην περίπτωση που επιτρέπεται από το νόμο σε επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας η κατασκευή, διατήρηση συνδέσεων καλωδίων κ.λπ., αλλά και με πράξη της πολιτείας (βλ. Γεωργιάδη-Σταθόπουλου αριθ 6-10, ΕΑ 8162/1995 ΕλΔνη 1996 (37) σελ 1122, ΕΑ 4109/1990 ΕλΔνη 33 σελ. 884). Η ύπαρξη του δικαιώματος αποδεικνύεται με την πόδειξη του τρόπου κτήσης της κυριότητας του δικαιούχου της δουλείας στο ωφελούμενου δεσπόζον ακίνητο (όπου υπάρχει όπως επί πραγματικών δουλειών) σε περίπτωση δε της συμβατικής σύστασης της δουλείας, και του τρόπο κτήσης της κυριότητας του παραχωρήσαντος τη δουλεία πάνω στο δουλεύον ακίνητο, καθώς επίσης και του τρόπου κτήσης της δουλείας (βλ Μπαλή ΕμπρΔ παρ 144 σελ 326-328, Γεωργιάδη-Σταθόπουλου ο.π. υπό το άρθρο 1132 αριθ 4 και 11 ΕΑ 3867/2001 ο.π.).

Περαιτέρω από τις διατάξεις του άρθρου 1 Ν. 4223/1962 «περί αποκαταστάσεως προσφύγων αρμοδιότητας Ηνωμένων Εθνών και άλλων κατηγοριών» και 2 παρ 1 του ΒΔ 709/1962 περί εκτελέσεως του Ν. 4223/1962» συνάγεται ότι κύριος της παραχωρηθείσας οικίας καθίσταται ο αρχηγός της οικογένειας που αποκαθίσταται στο όνομα του οποίου εκδίδεται το παραχωρητήριο, ενώ τα συναποκατασταθέντα μέλη αυτής αποκτούν από το νόμο δικαίωμα συνοίκησης τα ίδια και τα μετέπειτα μέλη της οικογένειας που θα αποκτήσουν, χωρίς ν’ απαιτείται για την απόκτηση του δικαιώματος τούτου η τήρηση κάποιας διατύπωσης απ’ αυτά (ΑΠ 284/1961, 553/1961 ΝοΒ 10,7 210, ΑΠ 329/1999 ΝοΒ 7, 1079, Εφ Θεσ. 752/1999 Αρμ. 2001, 1046, ΕΑ 1650/1983 Αρμ. 1983, 820). Το δικαίωμα των μελών της οικογένειας που αποκαθίστανται να συνοικούν με τον αρχηγό της οικογένειας στο οικοδόμημα, που του παραχωρήθηκε ή που ανεγέρθηκε απ’ αυτόν κατά το πρόγραμμα της αυτοστέγασης, γίνεται πάγια δεκτό από την επιστήμη και τη νομολογία ότι αποτελεί περιορισμένη προσωπική δουλεία συνοίκησης στην κατοικία με τον αρχηγό της οικογένειας κατά την έννοια του άρθρου 1188 ΑΚ (Γεωργιάδης, Εμπρ. Δ. τόμος ΙΙ εκδ. 1993, παρ. 83Ι σημ. 5 σελ. 109, 110 Παπαδόπουλος στον ΑΚ Γεωργιάδη-Σταθόπουλου αρθρ. 1184 παρ. ν αριθ. 8, 9 σελ. 195, Σπυριδάκη-Περάκη ΑΚ 1188, Παπαχρήστου Εμπρ. Δ άρθρα 1188-1191παρ. 311 σελ. 497, Καρύμπαλη-Τσίπτσιου. Η πλήρης προσωπική δουλεία της οίκησης σελ. 103, Παπαδόπουλος το δίκαιο της αστικής αποκαταστάσεως των προσφύγων, 1973 σελ. 88, 89 ΑΠ 417/2009 ΝοΒ 2009 (57) σελ. 1435 ΑΠ 1122/1980 (ΕΕΝ 48 σελ. 227, ΑΠ 861/1979 ΝοΒ 27 ΣΕΛ 1080, ΑΠ 989/1977 Νοβ 26 σελ. 403 Επερ.779/2007, ΕΑ 5357/1991 ΕλΔνη 33 (1992) 588).

Το δικαίωμα αυτό είναι αδιαίρετο διότι λόγω της φύσεώς του δεν μπορεί να διαιρεθεί σε ιδανικά μερίδια (Μπαλής Εμπρ. Δ παρ. 113, Σύντης Περιωρισμέναι προσωπικαί δουλείαι παρ. 28 σελ. 251, Βαβούσκος Εμπρ. Δ αριθ. 361 σελ. 371 Παπαδόπουλος: To Δίκαιο της αποκατάστασης αστών προσφύγων σελ. 91, Βαθρακοκοίλης Ερμ ΑΚ άρθρο 1188 σελ 1689, ΕΑ 828/1971 ΝοΒ 19 σελ. 1271) και η έκταση του (δικαιώματος περιορισμένης προσωπικής δουλείας οικήσεως προσδιορίζεται από τις ανάγκες του δικαιούχου. Ως προσωπικές ανάγκες του δικαιούχου νοούνται όχι εκείνες που αναφέρονται μόνο στο πρόσωπό του, αλλά και όσες αφορούν τα μέλη της οικογένειάς του ή το επάγγελμά του (Μπαλή οπ. παρ. 183, Βαρθακοκοίλης ο.π. υπό το άρθρο 1189 σελ. 1690 ΑΠ 1349/1987 ΝοΒ 36 σελ. 1452). Εξαιτίας της φύσεως της περιορισμένης προσωπικής δουλείας ως αδιαιρέτου δικαιώματος δεν υφίσταται κοινωνία ως προς το δικαίωμα αυτό μεταξύ των μελών της αποκατασταθείσας οικογένειας. Καθένα από τα μέλη αυτά έχει δική του χωρική δουλεία, έστω και αν όλες βαρύνουν το ίδιο ξένο ακίνητο. Μπορούν όμως να τύχουν ανάλογης εφαρμογής όσες από τις περί κοινωνίας διατάξεις αρμόζουν στη φύση του αδιαιρέτου του δικαιώματος της δουλείας. Έτσι επί διαφωνίας των συνδικαιούχων ως προς τη χρησιμοποίηση της παραχωρηθείσας οικίας θα τύχουν αναλογικής εφαρμογής οι περί κοινωνίας διατάξεις του ΑΚ (790 ΑΚ). Επομένως, δικαιούται έκαστος εξ αυτών, συμπεριλαμβανομένου και του κυρίου της παραχωρηθείσας οικίας, να ζητήσει από το Δικαστήριο να κανονίσει τη χρησιμοποίησή της κατά το πλέον πρόσφορο για όλους τρόπο. Αντιθέτως δεν μπορούν να τύχουν ανάλογης εφαρμογής οι περί κοινωνίας διατάξεις, οι οποίες αφορούν τη χρήση του κοινού αντικειμένου (αρθρ. 786, 787 ΑΚ) διότι στην προκειμένη περίπτωση δεν υφίσταται κοινό πράγμα ώστε ο καθένας από τους συνδικαιούχους να έχει ανάλογη μερίδα στους καρπούς του «κοινού προγράμματος». Τα μέλη της αποκατασταθείσας οικογένειας, τα οποία ασκούν το δικαίωμα της περιορισμένης δουλείας οικήσεως επί της παραχωρηθείσας οικίας δεν ωφελούνται από το γεγονός ότι ο κύριος αυτής ή τα άλλα μέλη δεν την χρησιμοποιούν (παραχωρηθείσα κατοικία) διότι, όπως έχει προαναφερθεί, καθένα από τα μέλη αυτά έχει ξεχωριστή και αυτοτελή δουλεία εκτεινόμενη σ’ όλη την οικία και το περιεχόμενό της δεν μεταβάλλεται από τη μη χρησιμοποίησή της από τους λοιπούς συνδικαιούχους (Παπαδόπουλος ο.π σελ. 91, 92).

Η δουλεία οίκησης των μελών της αποκαθισταμένης προσφυγικής οικογένειας αποσβήνεται όπως και κάθε περιορισμένη προσωπική δουλεία α) με το θάνατο του δικαιούχου, όπως τούτο συνάγεται από τη διάταξη του άρθρου 1190 ΑΚ (ΑΠ 431/2001 ΕλλΔνη 43 σελ. 406, ΑΠ 224/1964 ΝοΒ 12, 679, ΑΠ 329/1959 ΝοΒ 7, 1079), β) με την ολική καταστροφή του οικήματος, διότι αυτή (δουλεία) συνίσταται από το νόμο για ορισμένη οικοδομή (Βαβούσκος, Επρ. Δ σελ. 372) γ) με τη μονομερή δήλωση του δικαιούχου περί παραίτησης, η οποία γίνεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο, που υποβάλλεται σε μεταγραφή (Μπαλής Εμπρ.Δ παρ. 149, Βαβούσκος οπ. σελ. 372) δ) με εικοσαετή αχρησία. Με την αδράνεια του δικαιούχου επί εικοσαετία (άρθρο 1138 ΑΚ), γιατί έτσι θεωρείται ότι αυτός παραιτείται του δικαιώματός του ε) με την αδυναμία άσκησης της δουλείας, από λόγους πραγματικούς ή νομικούς υπό τον όρο βεβαίως ότι η αδυναμία άσκησης θα είναι διαρκής και απόλυτη (Παπαδόπουλος, Το δίκαιο της αποκαταστάσεως των προσφύγων σελ. 96-107 ΕΑ 3867/2001 οπ. ΕΑ 448/1986 ΕλΔνη 27 (1986) σελ.145) στ) με σύγχυση, ήτοι, όταν η περιορισμένη προσωπική δουλεία και η κυριότητα περιέλθουν στο ίδιο πρόσωπο.

Ωστόσο, ενόψει του ότι επιτρέπεται η σύσταση περιορισμένης προσωπικής δουλείας υπέρ του συγκυρίου του δουλεύοντος ακινήτου (άρθρο 1114 ΑΚ σε συν/μο με άρθρο 1191 ίδιου Κώδικα Γεωργιάδη-Σταθόπουλου ΑΚ υπό το άρθρο 1188 ΑΚ παρ. 11) για την ταυτότητα του νομικού λόγου ισχύει ότι αν, μετά τη σύσταση περιορισμένης προσωπικής δουλείας ο δικαιούχος γίνει συγκύριος του δουλεύοντος ακινήτου, η δουλεία εκ μόνου του γεγονότος τούτου δεν αποσβήνεται (ΑΠ 1444/1999 ΕλΔνη 2000 (41) σελ. 705, ΕΕΝ 2007 σελ. 255 Ι. Σπυριδάκης: οι πραγματικές δουλείες σελ. 145). Στους ειδικούς αποσβεστικούς λόγους των πραγματικών και των περιορισμένων προσωπικών δουλειών δεν περιλαμβάνεται ο θάνατος του δουλειούχου (ΑΚ 1190) γιατί αυτές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με το ακίνητο και μεταβαίνουν αυτοδίκαια σε περίπτωση μεταβιβάσεως της κυριότητας του δουλεύοντος ακινήτου στον εκάστοτε κύριο αυτού (Γεωργιάδη-Σταθόπουλου ΑΚ από το άρθρο 1134 παρ. 5 Παπαδόπουλος το Δίκαιον της αστικής αποκατάστασης των προσφύγων σελ. 88-89, ΑΠ 329/1959 ΝοΒ 7 σελ. 1079, ΕφΘεσ. 757/1999 οπ).

Η προστασία των αποκατασταθέντων, ως άνω, μελών της οικογένειας υφίσταται για να έχουν αυτά στέγη, η οποία ικανοποιεί τις στοιχειώδεις ανάγκες τους. Όταν όμως αυτά αποχωρήσουν οικειοθελώς από την οικία, στην οποία αποκαταστάθηκαν με πρόθεση να μην επανέλθουν σ’ αυτήν και να εγκατασταθούν με την οικογένειά τους σ’ άλλη οικία, δεν συντρέχει λόγος να παραμείνει η προστασία (329/1959 ΑΠ, 757/1999 ΕΦΘΕΣΣΑΛ, δημοσιευμένες σε ΤΝΠ ΝΟΜΟΣ).

Αγγελική Λιγοψυχάκη, ασκ. δικηγόρος

Email: [email protected]